خوددرمانی با آنتی‌بیوتیک ها به عنوان یک چالش جهانی به ویژه در کشورهای در حال توسعه مطرح است. بر اساس تعریف سازمان جهانی بهداشت، خوددرمانی عبارت است از "استفاده نادرست از محصولات پزشکی توسط افراد برای درمان بیماری‌های خودتشخیص‌داده شده یا تجویز نادرست داروهای نسخه‌ای". این پدیده در مورد آنتی‌بیوتیک ها ابعاد نگران‌کننده‌ای به خود گرفته است، به طوری که تقریباً ۵۰٪ از آنتی‌بیوتیک های مصرفی در سراسر جهان بدون نسخه پزشک خریداری می‌شوند.

مقاومت ضد میکروبی (AMR) که پیامد مستقیم خوددرمانی با آنتی‌بیوتیک ها است، توسط سازمان جهانی بهداشت به عنوان یکی از ۱۰ تهدید اصلی سلامت جهانی معرفی شده است. آمارها نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۹، مقاومت ضد میکروبی مسئول ۴.۹۵ میلیون مرگ در سراسر جهان بوده که از این تعداد، ۱.۲۷ میلیون مرگ مستقیماً ناشی از مقاومت ضد میکروبی باکتریایی گزارش شده است. پیش‌بینی می‌شود که در صورت عدم کنترل این پدیده، تا سال ۲۰۵۰ سالانه ۱۰ میلیون نفر جان خود را از دست خواهند داد.

در ایران، وضعیت خوددرمانی با آنتی‌بیوتیک ها نگران‌کننده است. بر اساس آمار وزارت بهداشت، ۸۳.۳٪ از مردم ایران اقدام به خوددرمانی می‌کنند و ایران از نظر مصرف دارو در رتبه دوم جهان قرار دارد. مطالعات مختلف در ایران نشان می‌دهد که میزان خوددرمانی با آنتی‌بیوتیک در کشور بین ۳۱.۱٪ تا ۶۷.۹٪ در نوسان است. این در حالی است که مصرف سالانه دارو در ایران ۲ تا ۴ برابر استانداردهای بین‌المللی برآورد شده است.

عوامل متعددی در گرایش به خوددرمانی با آنتی‌بیوتیک ها نقش دارند. بر اساس مطالعات، مهم‌ترین این عوامل شامل تجربه قبلی با بیماری، فرض بی‌اهمیت بودن بیماری، هزینه ویزیت پزشک و در دسترس بودن دارو است. همچنین عواملی مانند فقر، عدم دسترسی به خدمات بهداشتی، کمبود مقررات در داروخانه ها و در دسترس بودن آنتی‌بیوتیک های بدون نسخه در تشدید این پدیده مؤثر هستند.

عوارض و پیامدهای خوددرمانی با آنتی‌بیوتیک ها بسیار گسترده و نگران‌کننده است. مهم‌ترین این عوارض شامل ایجاد مقاومت میکروبی، افزایش هزینه‌های درمانی، بروز عوارض جانبی داروها، پوشیده ماندن بیماری‌های جدی و در مواردی مانند زنان باردار، ایجاد ناهنجاری‌های مادرزادی است. خوددرمانی می‌تواند منجر به طولانی شدن دوره بیماری و تشدید عوارض آن شود. همچنین استفاده نادرست از آنتی‌بیوتیک ها می‌تواند باعث گسترش بیماری‌ها و ایجاد تأثیرات اقتصادی منفی در سیستم سلامت شود.

برای مقابله با این پدیده، راهکارهای متعددی پیشنهاد شده است. بهبود سیستم نظارتی داروخانه ها، اجرای برنامه‌های آموزشی برای افزایش آگاهی عمومی، تقویت سواد سلامت جامعه و توسعه دسترسی به خدمات بهداشتی از جمله این راهکارها هستند. آموزش زنان به عنوان الگوی خانواده و افزایش دانش بهداشتی آنان نیز می‌تواند در کاهش خوددرمانی مؤثر باشد. علاوه بر این، افزایش آگاهی عمومی درباره درمان با آنتی‌بیوتیک نقش مهمی در کاهش مقاومت آنتی‌بیوتیکی دارد.

گروه پرستاری سلامت جامعه و سالمندی